تکثیر طبیعی و مصنوعی کلنی زنبور عسل

فراوان شدن گرده و شهد در طبيعت سبب افزايش تخم ريزی در ملکه شده و جمعيت کندو رو به فزونی می رود، اين افزايش جمعيت زمانی فرا می رسد که کندوها به علت کمبود جا و برحسب غرايز طبيعی اقدام به بچه دادن می کنند، افزايش کندو به دو طريق طبيعی و مصنوعی انجام می پذيرد.

افزايش طبيعی :
در اين روش با بالا رفتن جمعيت زنبور در کندو و پرشدن حجره ها از تخم، لارو، شفيره، گرده و شهد تا حدی جا برای ادامه فعاليت زنبوران درون کندو مقدور نشده و هم چنين غريزه طبيعی کارگران تعدادی از لاروها را پس از گذراندن مراحل تخم و گسترش حجره ( سلول ملکه ) تا آخر دوره زندگی لاروی با ژله رويال تغذيه می کنند تا ملکه پرورش دهند که درنتيجه پرورش اين ملکه ها منجر به توليد بچه طبيعی خواهد شد.

بچه طبيعی ( پيش بر ) :
با پيدا شدن حجره های ملکه ( شاخون ) در کندو ، ملکه تخم ريزی خودرا کم و قطع می کند تا سبک شود و بار ديگر قدرت پرواز کردن را برای خود مهيا کند.زمانی که درِ حجره های ملکه بسته باشد ( يک الی دو روز مانده به خروج ملکه باکره ) ملکه قديمی کندو با دسته ای از زنبوران که از دو گروه زنبوران جوان برای ساختن شان جديد و زنبوران جمع آوری کننده شهد و گرده، کندو را ترک می کند.

در يک روز آفتابی فصل نرها در حدود ساعت ١٠ الی ٢ بعد از ظهر بچه طبيعی از کندو خارج می شود. ابتدا زنبوران کارگر عسلدانشان را پر از شهد کرده و از کندو با سرعت خارج و پيوستن ملکه ( قديمی کندو ) به آن ها در اطراف زنبورستان بر روی شاخه درخت، ديوار و هر جای مناسبی به صورت خوشه ای آويزان می شوند.

بهتر است برای گرفتن بچه طبيعی کندو اول روی کلنی با اسپری مقداری آب پاشيد تا خوشه جمع تر شود و سپس زير آن کندوی خالی قرار داده و با يک ضربه ناگهانی بر روی شاخه جمعيت به داخل جعبه کندو ريخته شده و سپس به نسبت قوی يا ضعيف بودن آن تعدادی صفحه موم آجدار در داخل کندو قرار می دهيم و در داخلی کندو روی آن گذاشته می شود ( در صورت نبودن در داخلی می توان از پارچه کتانی استفاده کرد ) و برای اين که بقيه زنبوران نيز به داخل کندو کشيده شوند، کندو تا غروب همان روز در زير محل تجمع بچه کندو مانده و بعد از غروب آفتاب در کنار سابر کندوها قرار داده می شود.

درصورتی که در روی سرشاخه درختان و ديوار و تنه درخت قرار گرفته باشند، می توان به وسيله برس آن ها را به داخل جعبه يا کيسه ريخته و به کندو انتقال داد. هم چنين می توان يک شان پوکه و يا شانی را که دارای نسل زنبور باشد روی توده زنبور قرارداد تا زنبورها بر روی آن رفته و سپس قاب را به داخل کندو انتقال داد.بعضی مواقع پس از انتقال بچه طبيعی به داخل کندو، ممکن است زنبورها آن را ترک کنند. برای جلوگيری می توان يک شان حاوی لارو را پس از تکانيدن زنبوران روی آن در داخل بچه کندو گذاشت. اين شان در اصطلاح زنبورداری به نام نگه دارنده معروف است.

عواملی که باعث بچه دادن کندو می شود :
١ - غريزه طبيعی زنبوران به منظور تعويض ملکه و تکثير کندو
٢ - کمبود جا برای توليد نسل و ذخيره غذا
٣ - نامناسب بودن کندو برای زندگی زنبوران

راه های جلوگيری از بچه دادن کندو :
علت اصلی جلوگيری از بچه دادن طبيعی کندو بدين منظور است که يک کندو با جمعيت قوی به دو قسمت تقسيم نشود. زيرا در صورت بچه طبيعی دادن کندوی مادر دارای ملکه باکره خواهد شد که در نتيجه تخم گذاری در کندو مدتی به تعويق می افتد و بچه طبيعی مدتی بدون تخم و لارو و شفيره مانده و به همين دليل ضعيف خواهد شد.  يعنی هر دو کندو نه تنها عسل توليد نخواهند کرد بلکه نياز به تغذيه مصنوعی خواهند داشت، از اين نظر بهتر است هميشه از توليد بچه طبيعی جلوگيری شده يا دوباره بچه کندوی خارج شده به کندوی مادر برگشت داده شود.

با اقدامات زير می توان از دادن بچه کندو به حالت طبيعی جلوگيری کرد :
١ - گذاشتن صفحه موم آجدار در قسمت تخمدان کندو
٢ - اضافه کردن طبق (عسلدان) به کندو برای ايجاد فضای بيش تر
٣ - بازديد کندو يک مرتبه در هفته و خراب کردن سلول های ملکه
٤ - گرفتن بچه کندوی مصنوعی
٥ -  تعويض ملکه قديمی کندو با يک ملکه بارور جوان ( ملکه جوان تمايل چندانی به توليد بچه کندو ندارد ).

محاسن تکثیر مصنوعی  :
١ - انتخاب نژاد با صفات مطلوب ( قدرت جمع آوری شهد، آرام بودن، مقاوم بودن در مقابل بيماری و زمستان گذرانی، قدرت زياد توسعه کلنی ) در اختيار خود زنبوردار است.
٢ - برخلاف بچه کندوی طبيعی هر سال از وجود ملکه های جوان و منتخب در زنبورستان برخوردار خواهيم بود.
٣ - از ايجاد صفات نامطلوب در زنبورستان جلوگيری می شود.
٤ - رشد جمعيت کندو زير نظر بوده و برخلاف ازدياد طبيعی کندوی مادر هميشه دارای ملکه تخم گذار است و به برداشت عسل صدمه چندانی وارد نمی شود.

نکات اساسی که بايد در تکثير مصنوعی مورد توجه قرار گيرد :
١ - در فصل پرورش ملکه (يعنی فصل نرها) بايد اقدام به گرفتن بچه مصنوعی کرد و در غير فصل نرها از ملکه بارور و آماده تخم گذاری استفاده کرد.
٢ - درصورتی که ملکه بارور و يا باکره موجود نباشد، قبلاً سلول ملکه پرورش داده شود ( با يتيم کردن کندويی با صفات مطلوب و تهيه شاخون ) تا بچه کندو مدت کم تری فاقد ملکه باشد.
٣ - هميشه از کندوهای قوی بچه مصنوعی گرفته شود.
٤ - اگر ملکه بارور موجود باشد، بلافاصله به بچه کندو معرفی شود.
٥ - چنان چه ملکه باکره وجود دارد، لازم است بعد از مدت پنج روز و بعد از خراب کردن سلول ملکه معرفی شود.
٦ - در صورت وجود سلول ملکه بعد از ٢٤ ساعت به بچه کندو داده شود.
٧ - از کندوهای قوی که در آن به اندازه کافی زنبوران جوان وجود دارند، برای گرفتن بچه مصنوعی استفاده کرد.
٨ - چون زنبوران برخلاف بچه کندو طبيعی بدون قصد قبلی به کندوی جديد هدايت می شوند فاقد ذخيره غذايی و ثانياً برخلاف بچه کندوی طبيعی تيپ های مختلف زنبوران برای کارهای گوناگون نظير شان سازی، آوردن شهد و گرده و … همراه ندارند، بنابراين بايد به کندو شربت به نسبت يک به يک داده و هم چنان يک شان حاوی گرده و يک پوکه در کنار کادر آخر قرار داد.
٩ - مسأله مهم در افزايش جمعيت کندو حفظ درجه حرارت و رطوبت داخل کندو است. با توجه به اين که تعداد شان های بچه کندو کم و بقيه داخل کندو خالی است و زنبوران جوان بيش تر انرژی و مواد غذايی صرف گرم کردن فضای داخل کندو می کنند.
به همين جهت بايد فضای داخل کندو را از وسط نسبت به شان های موجود کوچک کرد و اين کار به وسيله قراردادن نئوپان يا فيبر انجام می گيرد و با افزايش جمعيت فضای داخل کندو را نيز زياد کرده و پوکه يا صفحه موم آجدار به آن اضافه می شود. سوراخ پرواز نيز به اندازه يک الی دو سانتی متر باز نگه داشته می شود. در صورت کمبود شهد و گرده در طبيعت برای جلوگيری از غارت بچه کندو را به محل امن تری دور از زنبورستان انتقال می دهيم و در سايه به طوری که سوراخ پرواز آن خلاف جهت باد واقع شود، قرار گيرد.

روش های گرفتن بچه مصنوعی : 
روش های مختلفی متداول است و زمانی موفقيت آميز خواهد بود که بلافاصله پس از تقسيم کندو ملکه بارور به وسيله قفس به بچه کندو داده شود. در صورت عدم وجود ملکه بارور برنامه ريزی طوری انجام گيرد که دو روز قبل از خروج ملکه از سلول بچه مصنوعی گرفته و سلول ملکه (شاخون) به آن داده شود. ( يعنی ١٠ روز بعد از يتيم کردن يک کندوی با صفات مطلوب برای تهيه سلول ملکه ).

روش اول 
از کندوی قوی و منتخب که دارای صفات مطلوب است، تعدادی شان با نوزاد سرپوشيده ( شفيره ) که کم تر به غذا نياز داشته و به زودی متولد خواهند شد. همراه با زنبوران روی آن به کندوی جديد منتقل کرده و يک شان گرده و يک شان پوکه در طرفين آن قرار می دهيم و يک ظرف غذاخوری نيز در کندو برای تغذيه زنبوران قرار می دهيم. دو روز کندوی مورد نظر يتيم و بعد از دو روز کليه سلول های ملکه به وجود آمده را خراب کرده و سلول ملکه ای که قبلاً توليد کرده ايم با احتياط بريده و آن را در قسمت وسط کادر حاوی شفيره می چسبانيم و ملکه باکره بعد از دو روز متولد و پس از جفت گيری شروع به تخم گذاری می کند.

روش دوم
سه کادر شان حاوی لارو همراه با زنبوران از کندوی مادر برداشته و در طبق قرار داده و به جای شان های برداشتی از پايين برگ موم آج دار قرار می دهيم.شبکه مانع عبور ملکه بر روی کندوی مادر گذاشته و بر روی آن يک پارچه برزنتی يا گونی به طوری که يک سوراخ کوچک به قطر ٢ سانتی متر برای ورود زنبوران شهد آور و ذخيره آن در طبقه وجود داشته باشد، کشيده می شود. لازم به تذکر است اين سوراخ بعد از ١٠ روز بسته و سوراخ پروازی در طبقه تعبيه باز می کنيم. دو روز بعد ملکه متولد و پس از بلوغ و رفتن به جفت گيری به کندو برگشته و شروع به تخم گذاری می کند. بعد از کنترل تخم گذاری در طبق هنگام غروب کليه شان های موجود ( همراه با زنبوران و ملکه ) به يک کندوی خالی منتقل کرده در جای مناسب در زنبورستان قرار می دهيم. لازم است برای حفظ حرارت داخل کندو و فضای داخل کندوی کوچک و با افزايش جمعيت و اضافه کردن برگه موم يا پوکه اين فضا افزايش می يابد.

مزيتی که اين روش دارد، اين است که  :
١ - تا اتمام دوره فصل نرها يک بچه نيز به روش بالا از کندوی مادر گرفته می شود.
٢ - تخم ريزی ملکه در کندوی مادر متوقف نمی شود. ثالثاً تا زمان متولد شدن ملکه باکره احتياج به تغذيه زنبوران در طبق نيست.
٣ - بعد از گرفتن بچه دوم طبقه مذکور به جای عسلدان مورد استفاده قرار می گيرد