روش هاي پرورش دادن ملكه
روشهاي مختلفي براي توليد ملكه بصورت انبوه وجود دارد كه تمامي آنها براساس اصل نحوه ي زيست شناسي زنبورهاي عسل و به شكل زير برنامه ريزي شده است :
١- بايد كاري كنيم كه زنبورها كندوي پرستار خود را در موقعيت بچه دهي طبيعي احساس كنند و براي رسيدن به اين منظور بايد به دو روش متوسل شد .
يا كلني را يتيم نمود و يا گردش ملكه را در داخل كلني مهار نمود. مثلاً ملكه را بر روي يك قاب يا در يك قفسك مهار كرد. (كه به اين روش توليد ملكه با كلني ملكه دار نيز ميگويند)
٢- وجود زنبورهاي كارگر جوان كه غدد ترشح ژله رويال كاملاً فعالي داشته باشند ( زنبورهاي كارگر ٨ روزه ) و سطح بالاي از شانهاي حاوي شفيره ها ي زنبوران كارگر كه در بدو تولد هستند را بايد مد نظر داشته باشيد. در برخي فصول شمامجبور خواهيد بود براي تشكيل يك چنين كلني از كلنيه اي ديگر زنبورستان كمك بگيريد تا بتوانيد يك كلني پرستار قابل قبول ايجاد نماييد. كه در اين روش از ملكه اي با سطح تخم گذاري وسيع دركلني استفاده ميشود. براي جلب نظر زنبورهاي جوان پرستار به سمت لاروهاي پيوند، از دو شان مملو ازتخم سر باز در سمت چپ و راست تيرك پيوند زده استفاده ميشود. اين سازماندهي نقش آهنربا را جهت جذب زنبورهاي جوان ايفا ميكند.
مشكلي كه در اين روش وجود دارد شاخونهاي ناخواستهاي است كه بصورت طبيعي در قسمتهاي ديگر به جزء تيرك پيوند ساخته شده است كه بايد مورد توجه، كنترل و از بين رفتن واقع گردند. در اين روش براي شروع كار و قبول پرستاري زنبورهاي كارگر از فنجانك ها، تحريك و ايجاد شوق و علاقه به توليد بچه طبيعي ضروريست. چنانچه بافت و پرستاري فنجانك ها مورد قبول زنبورهاي پرستار قرار گيرد، مشكلي ايجاد نخواهد شد. اين تا زماني است كه ملكه آزاد در کلني به آنها دست پيدا نكند. در هر صورت بايد از دستيابي ملكه به تيرك پيوند جداً خوداراي شود. بعد از ٣ تا ٤ روز از قراردادن پيوندها در كلني پرستار، خواهيد ديد كه شاخونها سربسته شده اند. در اين شرايط با توجه به اينكه شاخون ها فقط به دما و رطوبت احتياج دارند، براي آزاد سازي كندوي پرستار و استفاده ي مجدد از آن ميتوانيد شاخون ها را به يك كندوي يتيم داده و يا با محافظ شاخون آنها را در داخل يك كلني قوي در طبقه بالا آويزان نماييد.
كندوهايي كه كاملاً يتيم هستند در توليد ملكه با كيفيت عملكرد مناسبي نخواهند داشت. لذا بخشي از زنبورهاي پرستار به سوي كندوهاي مجاور كشيده خواهند شد و بخشي از آنها هم به امر جمع آوري گرده و شهد روي خواهند آورد.پس تعداد كمي از زنبورها ، كار پرستاري لاروها را بعهده خواهند گرفت.
از اين رو بهتر است كه پرورش ملكه در دو كلني متفاوت انجام شود:
مرحله اول: اين مرحله را با معرفي فنجانك ها به يك كلني كاملاً بدون ملكه با سطح تخمگذاري وسيع و يا به يك كلني كه ملكه ي آن بر روي يك قاب مهار شده باشد آغاز ميكنيم. اين كلني ها به كلني هاي استارتر معروف ميباشند.
وظيفه ي پرستاري از فنجانك هاي پيوند زده شده در چنين كلني هايي فقط در ٤٨ ساعته اوليه ميباشد. در شرايط پرورشي و فصلي كاملاً مناسب نگهداري ٢٤ ساعت در كلني استارتر هم كافي است. بعد از ٤٨ ساعت به اين كندو يك سري جديد پيوند معرفي ميشود يا اينكه از آن به عنوان يك كلني توليد عسل استفاده ميكنند .
مرحله دوم: پس از برداشت تيرك پيوند از كلني استارتر، بايد آن را به طبقه بالاي يك كندوي پرجمعيت كه در اين قسمت با شان هاي متعددي از لارو سر باز زنبوران كارگر پوشيده شده است انتقال داد. به صورتي كه قبلاً به آن اشاره شد:
شانهاي حاوي لارو در سمت چپ و راست تيرك پيوند قرار داده شود. البته فراموش نشود كه ملكه را به وسيله يك شبكه مهار ملكه در طبقه پايين كندو و كاملاً از پيوندها دور نگهداريد. ده ها سال تجربه نشان داده كه ملكه هايي كه به اين طريق توليد ميشوند، همان كيفيتي را دارند كه در يك كلني قوي بي ملكه توليد ميشود.
اين روش بهترين و پرثمرترين روش در بين تمامي روش هاي شناخته شده پرورش ملكه معرفي گرديده است.
روش هاي ديگري هم هست ، براي مثال ما ميتوانيم از زنبور پاكتي كه همان بچه طبيعي ميباشد نيز براي پرورش ملكه استفاده نماييم. پس از ٧ روزگي لاروها ودربسته شدن شاخون ها، روش هاي متعددي براي نگهداري سلول هاي سر بست شده وجود دارد كه مي توان با استفاده از محافظ شاخون و قراردادن شاخون ها در طبقه بالاي كلني هاي قوي و يا انكوباتور مراحل بعدي دگرديسي آنها را سپري نمود.
براي پرورش ملكه با برنامه ريزي و تاريخ تولد مشخص، روشهاي زير وجود دارند:
روش اوّل ) پرورش ملكه با يك كندوي بدون ملكه ، در اين روش به دو صورت مي توانيد عمل كنيد:
١- مهار ملكه داخل يك قفسك ملكه در داخل كلني به مدت ٨ روز قبل از معرفي پيوندها ، كه يك روز قبل از معرفي پيوندها ملكه برداشته ميشود.
٢- برداشت ملكه و معرفي پيوندها به كلني كه با توجه به وجود سطح تخم گذاري وسيع ملكه، شاخونهاي متعددي بر روي شان هاي كلني ساخته ميشود. كه در هر دو صورت بايد مراقب بود و شاخون هاي ناخواسته را پيش از معرفي پيوندها از بين برد. دربخش دوم بايد در زمان معرفي سري بعد هم اين كنترل ها صورت پذيرد.
برداشت بيش از ٩ روزه ي ملكه از داخل كلني ها را بيشتر پرورش دهندگان توصيه نميكنند. چون كار عملي و زمان زيادي مي طلبد. و در اين قسمت بيشتر از روش دوم استفاده ميكنند.
روش دوم ) پرورش ملكه دركندوي يتيم به صورت كوتاه مدت و معرفي تيرك پيوند به كندوي پرستار تكميل كننده كه به اين روش استفاده از كندوي ( آغاز كننده و تكميل كننده ) نيز ميگويند.
شما ميتوانيد اين روش را به گونه اي كه توصيف خواهد شد نيز مديريت كنيد. در اين راستا از روش گروه ١ و ٣ بصورت تركيبي استفاده ميشود: به اين صورت كه تيرك پيوند را در يك كلني يتيم شده معرفي مينمايند، سپس در همان روز با چند ساعت اختلاف ملكه ي قبلي كلني را با يك شان حاوي تخم و لارو به كندويي كه درآن پيوند زده ايد معرفي كنيد. با اين تفاوت كه ملكه در قسمت پايين كندو قرار گرفته است و با شبكه مهار ملكه، مهارشده و از پيوندها دور نگاه داشته مي شود. اين روش به تمامي زنبورداراني توصيه ميشود كه به تعداد محدودي ملكه نياز دارند و نمي خواهند عمليات و حجم كاري زيادي در اين راستا انجام دهند. در اين روش سريعاً و بدون دردسر زياد و بدون اينكه كلني پرورش دهنده به مدت زيادي يتيم بماند ميتوانيد يك سري ملكه توليد نماييد.
روش سوّم ) پروش ملكه در يك كلني با ملكه:
درتمامي روشها پيشنهادميشود كه، از بهترين كندوها و قويترين آنان كه سرشار از زنبور پرستار ميباشند براي پرورش ملكه استفاده نماييد.
پس از برداشتن طبق و برداشت قسمتي از شانهاي پايين كندو پرستار را به حالت فشرده آماده ميكنيم
هركس براين باور است كه با استفاده از كلني هاي ضعيف به منظور پرورش ملكه، ميتواند در آينده ملكه هايي قوي در زنبورستان خود داشته باشد سخت در اشتباه است. روش هايي وجود دارد كه ميتوانيد بهترين كندوهاي خود را براي پرورش ملكه در اختيار بگيريد بدون اينكه برداشت محصول شما را تحت تاثير منفي قرار دهد. براي مثال استفاده از روش دوم يا استفاده از يك كلني با ملكه در مراحل اوليه. در اين روش كلني خود را بصورت كوتاه مدت در شرايط يتيمي حس مي كند در صورتي كه ملكه در قسمتي از كندو به فعاليت معمول خود ادامه خواهدداد. كه اصولاً در اين سيستم، ملكه با شبكه مهار كننده از قسمتهاي ديگر كلني جدا مي شود.
پرورش ملكه در يك كلني ملكه دار و نحوه ي چيدن شان ها و موقعيت ملكه در كلني در اين روش سلول هاي توليد شده بيشتر از ٨ تا ١٥ عدد نمي باشند اما از لحاظ كيفيت بسيار عالي هستند. اين روش به كساني توصيه ميشود كه به تعداد كم ملكه اما با كيفيت بالا نيازمند هستند، مثلاً كساني كه ملكه را براي تلقيح مصنوعي نياز دارند. در بهار تعداد فنجانك هاي مورد قبول در سري اول كمتر از سري هاي بعدي مي باشد. اين چنين به نظر ميرسد كه كلني پرستاري كه داراي ملكه مادري است بايد به سر شوق آمده و ياد گيرد تا سلول هاي بيشتري را مورد پرستاري قرار دهد.
بهتر است در چنين مواقعي از روش دوم استفاده شود. بدين ترتيب كه:
سري اول پيوندها در يك كلني پرستار بدون ملكه معرفي شده و بعد از ٢٤ ساعت در اختيار يك كلني پرستار با ملكه و با همان كيفيتي كه در روش سوم توضيح داده شد قرار گيرد. و پس از سر بسته شدن شاخون ها ميتوانيد بصورتي كه قبلاً توضيح داده شد، شاخون ها را از كندو خارج نموده و سري بعد را به كلني پرستار داراي ملكه معرفي نماييد.
براي شروع با كندوي پرستار باملكه يا بدون ملكه مهم است كه تمامي توصيه هايي كه در مورد كلني پرستار و وضعيت آن تشريح گرديد مد نظر بگيريد. زنبورها كاملاً فشرده شوند، دو طبقه بر روي يك بدنه تبديل گردند. كلني ذخيره ي عسل و گرده اي فراواني داشته باشدو در كلني با ملكه بايد ملكه حتماً در بخشي از كلني به وسيله شبكه مهار ملكه، مهار شود.
در اين قسمت براي يادگيري بهتر خلاصه اي از روشها را تكرار مي نماييم:
روش اول » پروش ملكه در كندوي يتيم:
١- برداشت ملكه و معرفي آن به كلني هايي كه داراي ملكه پير ميباشند و يا تشكيل يك بچه مصنوعي جديد با كمك گرفتن از كلنيهاي ديگر، كه در اينصورت در چهار هفته ديگر يك كلني جديد خوب خواهيد داشت. در بين شان هاي پر از تخم جايي براي تيرك پيوند باز نموده و آن را در داخل كندو قرار دهيد. چنانچه جايي براي تيرك پيوند نبود با برداشت چند شان حاوي تخم و لارو جوان، ولي بدون زنبور و معرفي آنها به كلنيهاي ديگر جاي مناسب در كلني پرستار را براي قراردادن پيوندها ايجاد نماييد.
٢- دو تا سه ساعت بعد از معرفي تيرك پيوندزده شده به كندوي پرستار ( از معرفي بيش از ٢٥ فنجانك پيوندزده شده به يك كلني خودداري كنيد ) تغذيه ي مكرر كلني بصورت پيوسته و مكرر با غلظت بالا در روز ( بعضي از پرورش دهندگان به تغذيهي زياد و غليظ در حين معرفي تيرك بسيار اهميت ميدهند )
٣- دو روز بعد: چنانچه از كلني هاي بسيار قوي ملكه دار به منظور كندوي پرستار تكميل كننده استفاده نموده ايد با برداشت چهار شان پر از تخم لارو سر باز از قسمت پايين و انتقال اين تخم ها به قسمت طبق عسل به شرط اينكه ملكه در قسمت پايين قرار گيرد و با شبكه ملكه هم مهار شده باشد، جايي براي تيرك پيوند باز بگذاريد و از كندوي بي ملكه ي پرستار كه كندوي آغازكننده هم ناميده ميشود، پيوندها را به كندوي پرستار تكميل كننده انتقال دهيد. زنبورهاي آويزان شده بر روي تيرك پيوند كه از كندوي آغازكننده با تيرك برداشته شده اند به همان صورت به كلني پرستار تكميل كننده داده ميشوند. از اين طريق پرستاري از فنجانك ها به هيچ وجه دچار اختلال نشده است. اين موضوع از اهميت بالايي برخوردار است كه كلني پرستار قوي به صورت پيوسته دريافت كننده ي زنبوران پرستار جوان باشد. حالا ميتوانيد در كلني آغاز كننده يك سري جديد قاب پيوند معرفي نماييد.
دو روز بعد از معرفي تيرك پيوند به كندوي تكميل كننده يعني چهار روز بعد از پيوندزدن ( شاخون ها سربست شده اند ) تيرك پيوند را برداشته و با استفاده از محافظ شاخون به يك كلني پر جمعيت داده تا زماني كه آماده ي تولد گردند.
در اين زمان ما در حال معرفي سري سوم تيرك پيوند به كندوي استارت زننده و تغذيه آن در شرايط كمبود شهد در طبيعت هستيم.
در انتها بخشي از كندوي پرستار استارت زننده به كندوچه هاي باروري ملكه تبديل ميشوند و بخشي كه ميماند با يك شاخون رسيده تبديل به يك كلني جديد خواهد شد.
روش دوم» پرورش ملكه در يك كندو:
1 - يك كلني بسيار قوي مورد انتخاب كه به منظور كندوي پرستار قرار گرفته است را به وسيله يك فيبر يا يك ورق آهن به دو قسمت تبديل مي كنيد ٢ تا ٤ شان پر از تخم سر بسته و لارو را در قسمت پايين كلني گذاشته و يك جاي خالي در قسمت پايين مابين شان هاي حاوي تخم براي قرار دادن تيرك پيوند در نظر ميگيريد.
ايجاد يك دريچه پرواز بر روي طبق براي پرواز زنبورهاي قسمت بالاي كندو ( در اصل كلني براي مدت كوتاهي به دو قسمت تبديل ميشود)
2 - سه تا چهار ساعت بعد تيرك پيوند را درون كندو در قسمت خالي مابين شانهاي تخم قرار ميدهيد.
3 - بعد از ٢٤ساعت با برداشت فيبر وسط كندو و طبق ملكه را از بالا به پايين انتقال داده و تيرك پيوند را با شانهاي تخم اطرافش در روي شبكه ملكه در قسمت طبق عسل قرار داده و دريچه پرواز طبق را هم ببنديد.
روش سوّم» پرورش ملكه در كلني با ملكه ويژه كلني هاي افقي كشور آلمان :
1 - آماده كردن كلني: يك كندو را به صورتي كه در تصوير 1-9 نشان داده شده است ، با يك تخته ي مناسب به دو قسمت تقسيم كرده و بالاي تخته يا همان دیواره كاذب را با يك شبكه ملكه به ابعاد 15x8 سانتيمتر به هم ارتباط دهيد.
2 - به محض اينكه ميزان شانهاي كلني به بيش از ١٦ شان پوشيده از زنبور رسيد ميتوانيد پرورش ملكه را آغاز نماييد.
٣ - در اين روش قرار دادن حداكثر15 فنجانك كه با روش پيوندزدن بر روي ژله انجام گرفته است و قراردادن اين تيرك در بين شانهاي حاوي تخم در قسمتي كه ملكه به آن دسترسي نداشته باشد انجام ميپذيرد .
٤- تغذيه تحريكي فراموش نشود. بعد از دو روز مي توانيد فنجانك ها را به كلني پرستار تكميل كننده انتقال داده و سري جديدي در كلني استارت زننده قرار دهيد.
٥ - بعد از چهار روز مي توانيد شانهاي قسمت با ملكه را كه حاوي تخم سر بسته ميباشند را با شانهاي تولد يافته قسمت پرورش شاخون ها تعويض نماييد. در شرايط خوب ميتوانيد هر سري ١٢ تا ١٥ شاخون با كيفيت توليد نماييد.
به هر صورت با اين روش يك كلني قوي كه با ملكه نيز بوده را مرتباً وادار به توليد شاخون ميكنيد. در برخي مواقع كلني به خود شوق بچه دهي ميگيرد كه بايد حتماً بال ملكه را قيچي نمود و به محض اينكه احساس كرديد در قسمت ملكه دار شاخون طبيعي توليد كرده اند با برداشتن ملكه، پرورش ملكه را با روش كلني يتيم و به عنوان كندوي استارتر ادامه دهيد.
٨ تا ١٠ روز بعد از شروع توليد ملكه در كلني يتيم بايد به آن يك شاخون آماده تولد يا يك ملكه معرفي نمود تا از اين طريق از نرزا شدن كلني جلوگيري شود.
در آمريكا از اين روش در كندوهاي معمولي استفاده ميكنند. در هر صورت با جدا نمودن كوتاه مدت ملكه از كلني خود به وسيله يك ديواره ي كاذب ، كلني را به توليد شاخون ترغيب مي نمايند. بيشتر وقت ها تيرك پيوند مابين شان هاي حاوي لارو سر باز در قسمت طبق عسل قرار گرفته ميشود. در چنين روش هايي ميتوانيد با جابجا كردن هر ٤ روز يكبار، شان هاي تولد يافته زنبوران كارگر را با شان هاي لارو سر باز به صورتي كه قبلاً توضيح داده شد با سازماندهي مجدد كلني پرورشي ، چندين بار ملكه توليد نماييد.
معمولاً چند سري تيرك پيوند پشت سر هم به چنين كلني داده مي شود. به محض اينكه سري قديمي سر بسته شد برداشت ميشود و سري جديد تازه پيوندزده شده به آن داده ميشود.با وجود كندوهاي جديد در كشور آلمان تجربيات بسياري در زمينه توليد انبوه ملكه در كلني هاي با ملكه بدست آمده است. به هر صورت بايد دو بدنه پر از شان هاي زنبور داشته باشيد تا بتوانيد از اين روش بهره گيري نماييد يا چنانچه قبل از ارديبهشت ماه و بعد از خرداد ماه تصميم به توليد ملكه داريد بهتر است كه ملكه را در قسمت پايين كندو روي سه قاب تخم سربسته و عسل با ديواره كاذب كه روي آن با شبكه، ملكه مهار شده است ( بقيه فضاي بدنه كندو خالي مي ماند ) و تمامي تخم هاي نزديك تولد را به طبق دوم و لاروها را به طبق سوم جايي كه براي تيرك پيوند جا باز كرده ايد بدهيد و صفر تا صد پرورش ملكه را در اين كلني انجام دهيد. لازم بذكر است كه هفته اي يكبار بايد قاب هاي پايين را با قسمت بالا تعويض نمود . به غير از اين روش كه توليد ملكه در شرايط خاص مي باشد، در نهايت بهترين روش را شروع ٢٤ ساعت اوليه در كندوي شروع كننده يتيم و سپس انتقال، بافت و پرستاري شاخونها در كلنيهاي با ملكه پيشنهاد ميشود.
ارزيابي روشهاي پرورش دادن :
فردي كه قصد دارد تعداد زيادي ملكه به دليل دريافت سفارش بالا يا هر دليل ديگري توليد كند، بهتر است با كلني يتيم كار را آغاز نمايد. در اين روش هم تعداد ٦٠ فنجانك يكباره در يك كلني آويزان نمودن كاريست اشتباه ، ولي مي توانيد تعداد بالايي ملكه براي مثال هر سري ٣٠ عدد فنجانك با كيفيت با روش استفاده از كلني يتيم و انتقال آنان بعد از ٢٤ ساعت به كلني با ملكه جهت پرستاري از شاخونها، توليد كنيد.
هر كسي كه تعداد كمي ملكه نياز دارد و قصد ندارد مرتباً كندوهاي خود را يتيم كند، پيشنهاد ميشود از روش پرورش ملكه با كلني ملكه دار استفاده نمايد. البته شما ميتوانيد با ٥ كلني ملكه دار هر دو روز ٦٠ تا ٧٠ عدد شاخون توليد نماييد.
كلني هاي ملكه دار هميشه ملكه هاي سالم و قويتري پرورش خواهند داد. اين مهمترين ارجحيتي است كه اين روش نسبت به روشهاي ديگر دارا ميباشد.برخي از توليدكنندگان ملكه كه كار را بصورت حرف ه اي انجام ميدهند اين روش را بر تمامي روش ها ترجيح داده اند.
استفاده از سلولهاي آماده ي تولد ملكه:
١١ روز نهايت زماني است كه بعد از پيوندزدن فنجانكها براي تولد ملكه ها در نظر ميگيريم. هيچ فضايي بهتر از فضاي داخل كندو براي شاخونهاي سربست شده نمي باشد، زيرا در آنجا اشكالاتي مانند كمي رطوبت و قطعي برق و... وجود ندارد. در اين حالت ملكه ها در بهترين شرايط متولد ميشوند. شاخون ها در روز آخر نسبت به لرزش يا تكان دادن ، حساسيت و آسيب پذيري كمتري دارند. در شرايط خوب جريان شهد، زنبورها پيرامون و روي شاخونها را ميبافند ( تصوير1-11 ) به گونه اي كه در برخي مواقع شاخون ها كاملاً نامشخص هستند و در زير تكه شانهاي بافته شده پنهان ميشوند.
شفيره هاي ملكه ها در سلول در معرض نور كاملاً مشخص هستند و برخي مواقع يك روز يا چند ساعت قبل از تولد هم حركاتي از خود نشان ميدهند.
در حين قراردادن سلولها در كندو يا كندوچه توجه داشته باشيد كه سر شاخون كاملاً آزاد باشد تا مانعي براي خروج ملكه در حال تولد ايجاد نشود. براي جابجايي شاخونها، از يك تكه ابر تخته اي، فوم يا ينوليت ٣ سانتيمتري استفاده كنيد ، به نحوي كه به رديف سوراخهايي به شكل شاخون در سطح آن ايجاد كرده و شاخونها را با سر به داخل آويزان كنيد. شما ميتوانيد با قراردادن اين قطعه فوم در زير لباس خود و بر روي سطح پوست تا حدود زيادي دماي مورد نياز به منظور جابجايي را تا مدت حد اكثر ٣ ساعت تامين نماييد. در اين روش از تخريب شاخون ها هم جلوگيري ميشود.
دقت نماييد كه معرفي شاخون ها در حين تولد به كندوچه هاي پرورش ملكه يا كلني هاي جديد ايجاد شده نبايد زود انجام پذيرد. حداقل ٢٤ ساعت بايد از يتيم بودن آنها گذشته باشد تا خطر از بين بردن ملكه هاي تازه متولد شده به حداقل ممكن برسد.
چنانچه قصد داريد از سلامت ملكه اي قبل از تولد اطمينان حاصل كنيد ميتوانيد از سمت پايه ي شاخون كه بر خلاف نوك آن كه از پيلهي محكمي تشكيل شده، و كاملاً از جنس موم ميباشد، يك بريدگي افقي ايجاد كنيد و با كج كردن شاخون به آرامي و به سمت برعكس بريدگي، شفيره را مورد بررسي قرار داده و بعد از بازديد بدون اينكه آسيبي به آن بزنيد، آن را مجدداً به حالت اول برگردانيد و با فشاردادن و كشيدن موم پايه بر روي شاخون بريدگي را ترميم نماييد.
براي كنترل وضعيت شفيره ميتوانيد از روز دهم به بعد به آرامی سلول را از بغل برش داده و شفيره را مورد بازديد قرار دهيد و دوباره سلول را به هم بچسبانيد.
منبع : کتاب پرورش و اصلاح نژاد کاربردی زنبورعسل - مهندس عطاییان