زنبور عسل و آتشک گلابی
زنبور عسل برای تهیه مواد غذائی مورد نیاز زندگیش از طبیعت چیزی جزء گل نمی‌خواهد. چون تنها گل است که تقریبا تمام گرده و شهد مورد احتیاجش را تامین می‌نمائید.
گرده گل چیزی جزء سلولهای جنسی نر گیاهان نیست که تنها در صورتی که در روی سلولهای ماده (تخم) گیاهی از همان نوع گل بیفتد می تواند آن را بارور نموده و میوه یا بذر تولید کند. زنبور عسل این گرده را جمع وبرای تغذیه خود ونوزادانش به کندو حمل ودر سلولهای شان انبار می‌کنند.
مقدار مصرف گرده گل یک جمعیت متوسط زنبور عسل در یک سال ۲۰ تا۵۰ کیلوگرم است.
گرده افشانی و عمل لقاح در گیاهان
گرده‌افشانی پدیده‌ای است که با انجام آن گرده (یاخته نر گیاهان) از پرچم یک گل به مادگی همان گل و یا گل دیگر منتقل می‌شود. مهمترین وخطر ناکترین عامل نابودی طبیعت هموزیگوتی یا ازدواجهای خویشاوندی است که طبیعت با استفاده از روشهای مختلف از این عمل جلوگیری می‌کند که در مورد گیاهان می توان به این عوامل با زدارنده بشرح ذیل اشاره کرد :
عوامل بازدارنده دربروز هموزیگوتی در گیاهان
روش فیزیولوژیکی : زمانی که مادگی آماده لقاح است پرچمها آماده نیستند و یا پژمرده شده‌اند.
روش مکانیکی : مادگی بقدری بلند است که پرچمها در زیر مادگی قرار گرفته ونمی توانند با گرده همان گل عمل لقاح را انجام دهند.
روش شیمیائی : تر شحات داخلی لوله مادگی چسبنده بوده وبه گرده همنوع خود اجازه ورود را نمی‌دهند.
بطور کلی علت جلوگیری از بروز هموزیگوتی بخاطر بقای نسل گیاهان است. تقریبا” قریب به ۴۰۰۰۰۰ نوع گیاه در طبیعت وجود دارد که توسط چندین عوامل بارور می‌شوند.
عوامل گرده افشانی گیاهان
• گرده افشانی توسط باد: بسیاری از گیاهان علفی، غلات و درختان جنگلی توسط باد گرده افشانی می‌شوند.
• گرده افشانی توسط آب: دانه گرده برخی ازگیاهان آبزی شناور توسط جریان آب روی کلاله مادگی گل آبزی شناور دیگر منتقل می‌شود.
• گرده افشانی توسط حلزون ها: حلزونها نیز یکی از عوامل گرده‌افشانی گیاهان هستند که روی آنها تغذیه می‌کنند این گیاهان غالبا در مناطق آبی یا مرطوب به صورت متراکم می‌رویند.
• گرده افشانی توسط عنکبوتها و کنه های گیاهی: این جانوران نیز ممکن است سبب گرده افشانی برخی از گیاهان شوند ولی اهمیت چندانی از لحاظ قابلیت گرده‌افشانی ندارند.
• گرده افشانی توسط پرندگان: برخی ازپرندگان برای تغذیه از شهد گلها به سراغ گیاهانی با گلهای پرشهد وبسیار الوان می روند ولذا پرندگان به عنوان یکی از عوامل گرده‌افشانی گیاهان مطرح هستند.
• گرده افشانی توسط انسان ( مکانیکی): انسان برای استحصال محصول بیشتر در برخی ازگیاهان از جمله درختان خرما و وانیل به این نتیجه رسیده است که طبق یک برنامه مشخص عمل گرده‌افشانی را بصورت دستی انجام دهد تا ازگرده‌افشانی کامل این گیاهان مطئن شود
• گرده افشانی توسط حشرات: از ۶ عامل بالا به غیر از باد بقیه اهمیت چندانی برخوردار نیستند و به صورت مکمل گرده افشانهای اصلی عمل می‌کنند. حشرات مهم ترین عوامل گرده‌افشان گیاهان محسوب می‌شوند که بدون آنها شمار بسیار زیادی از گیاهان گرده‌افشانی نخواهند شد یا گرده‌افشانی بسیار ناکافی و ناکار آمدی خواهند داشت. در تمام راسته حشرات گونه‌های گرده افشان یافت می‌شود. در راسته بال غشاییان، بالا خانواده زنبورهای گرده‌افشان (آپوییده) شامل ۹خانواده مهم از لحاظ گرده افشانی هستند که از بین آن ها آپیده که شامل گونه های زنبور عسل است مهمترین خانواده زنبورهای گرده‌افشان هستند ودر این خانواده زنبور عسل معمولی مهمترین نقش را در گرده‌افشانی گیاهان دارند.
چرا زنبور عسل مهترین حشره گرده افشان است ؟
• زنبورعسل جمعیتی بیشتر ازسایر حشرات گرده‌افشان دارد.
• شعاع پرواز زنبور عسل بیشتر از سایرحشرات گرده‌افشان است.
• قابلیت سازش زنبور عسل با هر نوع شرایط آب وهوائی
• قابل انتقال بودن جمعیتهای مورد نظر زنبور عسل به نقاط مورد نظر
• وفادری زنبور عسل به گیاه (تک گل بودن زنبورعسل)
• فرم و تناسب بدن زنبور عسل جهت انتقال گرده که به مادگی وپرچمهای گل آسیبی نمی‌رساند
نقش زنبورعسل در ازدیاد میوه وبذرها
باغ سیبی که در آن تمامی مراقبتها ی لازم مانندشخم ؛کود؛سم پاشی وغیره را انجام داده ولی زنبور عسل برای باروری گلها در نزدیکی‌هایش مستقر نشده باشد هر هکتار حدود ۵تن محصول می‌دهد. استقرار ۲ کندو با جمعیتهای قوی در همین باغ محصول را تا ۵۰ تن سیب در هکتار و حتی بیشتر افزایش می‌دهد.
در آزمایشی که در سال ۱۳۴۸ در گرگان در یکی از مزارع گل آفتاب گردان به وسعت تقریبی یک هکتار انجام گرفت ؛ مقدار پوکی دانه‌های گل آفتابگردان که در سالهای پیش بدون زنبور عسل بیش از ۷۰ درصد بود؛
پس از انتقال ۳ کندوی قوی به آنجا و در نتیجه گرده افشانی کامل گلهای آفتابگردان به ۳ درصد تقلیل یافت.به عبارت دیگر مزرعه‌ای که بدون زنبور عسل سابقا ” ۴۵۰ کیلو بذز مغزدار گل آفتابگردان در هر هر هکتار محصول می‌داد پس از گذاشتن کندوها در کنارش مقدار محصول به ۱۵۰۰کیلو گرم رسید.
بر اساس تحقیقات انجام گرفته توسط louveaux آمریکای ؛ارزش گرده افشانی زنبور عسل ۱۴۳برابر ارزش تولیدات مستقیم کندو نظیر عسل و موم می‌باشد. که این ارزش در ایران توسط دکتر طهماسبی و همکاران در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور ۱۱۰برابر محاسبه گردیده است.
نقل وانتقال کندوها چه تاثیری در شیوع بیماری آتشک گلابی دارد؟
• عامل بیماری آتشک گلابی باکتری (erwinia amylovora) بوده که بر طبق یافته‌های علمی و تحقیقاتی، منبع آلودگی اولیه (اولین آلودگی فصل ) شانکرهای باقیمانده از سالهای گذشته می باشد که در اوایل بهار فعالیت کرده و تولید تراوشات باکتریایی می‌نمایند. بنابرین زنبورعسل فی النفسه نمی‌تواند عامل آلودگی اولیه واصلی باشد.
• حشراتی چون مگسها ؛شته‌‌ها؛ زنجره‌ها؛ مورچه‌ها؛ سوسک‌ها؛ پروانه‌ها؛ سن‌ها؛ کرم سیب و سایر حشرات گرده‌افشان جذب این تراوشات شده و از آن تغذیه می‌کنند و سبب انتشار ثانویه این بیماری می‌گردند و زنبور عسل خیلی به ندرت جذب این تراوشات شده ودر ایجاد آلودگی ثانویه نیز با توجه به تنوع حشرات ناقل چندان موثرنمی باشد. مضافا” باینکه انتقال این بیماری علاوه برحشرات ذکر شده توسط وسایل باغبانی آلوده نیز صورت می‌گردد.
• در کنترل بیماری؛ وسیع بودن دامنه ناقلین ؛امکان مبارزه از این طریق را منتفی وغیر عملی می سازد. بنابراین جلوگیری از نقل وانتقال کلنی‌ها زنبور عسل نمی‌تواند در جلوگیری از اشاعه بیماری مفید باشد زیرا توسط حشرات دیگر انتقال صورت خواهد گرفت. تحقیقات جدید انجام شده نیز ثابت کرده است که باکتری عامل بیماری برروی گرده – عسل – موم – بره موم وغیره در شرایط کندو مدت طولانی زنده نمی‌ماند و به این ترتیب کندوی زنبورعسل نمی‌تواند منیع آلودگی برای بهار سال بعد باشد. تنظیم مصرف کود ازته ؛هرس سرشاخه‌های آلوده ؛ استفاده از واریته‌های مقاوم و آنتی بیوتیک ها برای کنترل بیماری توصیه می‌شود
• با توجه با اینکه اکثر درختان میوه برای گرده‌افشانی و تولید میوه وابستگی شدیدی به حشرات گرده‌افشان؛ از جمله زنبور عسل دارند و تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که درخت سیب برای تولید محصول تا ۹۰ درصد و گلابی ۶۳درصد به زنبور عسل وابسته است.
• در تحقیقات جدیدتر مشخص شده است که در کشورهای پیشرفته جهان نه تنها از استقرار کلنی‌های زنبور عسل چلوگیری نمی‌شود. بلکه از زنبور عسل برای انتقال عوامل کنترل کننده عامل بیماری آتشک گلابی استفاده می‌شود بطوریکه با تلاشهای انجام شده توانسته اند باکتریهای pseudomonas luorescens , erwinia herbicola را توسط زنبور عسل در باغات آلوده پخش کنند و بیماری آتشک گلابی را کنترل کنند.
منبع : اکبر اصغر رضائی، کارشناس پرورش زنبورعسل