دور نمای گرده افشانی زنبور
از آنجایی که گرده افشانی مناسب، عملکرد و کیفیت میوه را افزایش می‌دهد، کشاورزان از دیرباز به این پدیده علاقمند بودند.
تمدن‌های قدیمی‌خاورمیانه، حداقل در مفهوم عملی اهمیت گرده افشانی را درک کردند. آشوری ها ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد به گرده افشانی دستی درختان خرما اشاره می‌کنند. آموس نبی ((Amos در قرن هشتم قبل از میلاد گرده افشانی انجیر برگ چناری را انجام می‌دهد که هم اکنون نیز این روش مرسوم است و در آن انجیرهای ضعیف گرده افشانی شده به طور دستی شکافته می‌شوند تا باعث رسیدن میوه شوند.
امروزه۹۰% سرانه ملی عرضه غذای جهانی با ۸۲ کالا تأمین می‌شود که می‌توان آنها را به گونه‌های گیاهی نسبت داد و ۲۸۰ کالای عمومی(مانند روغن‌های هیدروژنه) که نمی‌توان آنها را به گونه خاصی اختصاص داد. زنبورها گرده افشانی ۶۳ گونه (۷۷%) از ۸۲ گونه را انجام می‌دهند.
ارزش افزوده گرده افشانی هنگامی‌مشخص خواهد شد که تعداد گیاهانی را که توسط زنبورها گرده افشانی می‌شوند، برآورد شود و مقادیر زیادی را که به تغذیه حیوانی و در نهایت به گوشت، تخم مرغ و محصولات دامی تبدیل می‌شود، در نظر بگیریم.
یک برآورد معمولی، احتمالا ًدقیق نشان می‌دهد که یک سوم جیره انسانی را می‌توان بطور مستقیم یا غیر مستقیم به گرده افشانی زنبورها نسبت داد. این برآورد احتمالا ً در مورد جیره انسان در کشورهای پیشرفته دقیق‌تر است.
اگرچه گرده افشانی غلات توسط باد بخش عظیمی از جیره انسان را تشکیل می‌دهد، محصولات گرده افشانی شده با حشرات اغلب به مفهوم تفاوت بین خوردن برای بقا یا خوردن برای لذت است.
محصولات گرده افشانی شده به وسیله حشرات در سطح زیر کشت پایین، محصولات ارزشمند هستند که میلیون‌ها دلار به اقتصاد کشاورزی محلی تزریق می‌کنند. آنها گیاهان مرتعی ((Forage plant هستند که سوخت تولید حیوانات اهلی به شمار می‌روند.
برای پی بردن به ارزش گرده افشانی حشرات (زنبورها)، لازم است تنها به زندگی بدون گوشت، بستنی، ترشیجات، شیرینی‌جات… و هندوانه فکر کنیم.
سطح زیر کشت محصولاتی که توسط زنبورها گرده افشانی می‌شوند، در بسیاری از کشورهای پیشرفته در حال افزایش است. در کانادا بیش از ۱۷% زمین کشت شده به گیاهانی اختصاص دارد که بطور کامل یا بطور بخشی، توسط حشرات، گرده افشانی می‌شوند.
اگر کشورهای در حال توسعه از این روش پیروی کنند، ما می‌توانیم تقاضای فزاینده غیر قابل پیش‌بینی را برای گرده افشانی توسط زنبورها در قرن ۲۱ انتظار داشته باشیم.
حدود ۱۳۰ گیاه زراعی (کشاورزی) در آمریکا توسط زنبورها گرده افشانی می‌شوند و ارزش سالیانه گرده افشانی توسط زنبور عسل به کشاورزی آمریکا به بیش از ۹ بیلیون دلار برآورد شده است.
یک مطالعه بعدی با محافظه کاری بیشتر و در نظر گرفتن زنبورهای مدیریت نشده ارزش کار زنبور عسل را بین ۱/۶ تا ۵/۷ بیلیون دلار برآورد کرد سود سالیانه گرده افشانی زنبور عسل در کانادا ۴۴۳ میلیون دلار کانادایی برآورد می‌شود و بیش از ۴۷۰۰۰ مورد اجاره کلنی در هر سال در آن کشور انجام می‌شود.
هر دلار مصرف شده برای اجاره در ایالت کِبک ۱۴ دلار کانادا برای blueberriesو ۱۹۲ دلار برای سیب برگشت سرمایه دارد.
در انگلستان دست کم ۳۹ محصول برای تولید میوه یا بذر کشت می‌شود که با حشرات گرده افشانی می‌شوند. زنبورهای عسل و مخملی بیشتر حشرات بازدید کننده این محصولات را تشکیل می‌دهند. در یک تجزیه و تحلیل، ۱۳ محصول زراعی عمده و دو محصول گلخانه‌ای، ارزش سالیانه گرده افشانی توسط حشرات در انگلستان ۲۰۲ میلیون پوند برآورد شد و بخش مربوط به زنبور عسل در محصولات زراعی ۱۳۷/۸ میلیون پوند برآورد می‌شود.
در بررسی ۳۰ گیاه، مهمترین از نظر بازدید حشرات در کشورهای اتحادیه اروپا ارزش سالیانه گرده افشانی گیاهان توسط حشرات در این اتحادیه را ۵ بیلیون یورو برآورد شده است که ۴/۳ بیلیون یوروی آن به زنبور عسل مربوط می‌شود.
درجه نیازمندی ویژه یک گیاه به گرده افشانی با حشرات به شکل ظاهری گل، درجه خودگشنی خود گیاه، آرایش گل‌ها روی گیاه یا روی گیاهان مجاور بستگی دارد. گیاهانی که بیشترین وابستگی را به گرده‌افشانی حشرات دارند، آنهایی هستند که دارای گل‌های جدای نر و ماده (یا گل‌های ناقص) هستند و روی گیاهان جدا یا یک گیاه ظاهر می‌شوند. در این موارد، حشرات به ویژه زنبورها، ناقلان مهم گرده هستند و دانه گرده را از گل‌های نر به گل‌های ماده منتقل می‌سازند.
میزان بالاتری از خود گشنی در گیاهانی با گل‌های دارای اندام‌های جنسی نر و ماده (گل‌های کامل) وجود دارد. بهر حال، زنبورداران اغلب گرده افشانی را حتی در گل‌های کامل به حد مطلوب می‌رسانند.
گرده افشانی در سایر محصولات بویژه غالت، توسط باد و نیروی جاذبه انجام می‌شود که زنبورها نقش کمی‌را ایفا می‌کنند. تا کنون ارزش و فواید زنبور و گرده افشانی توسط حشرات را در سطح ملی یا قاره‌ای مورد بحث قرار داده‌ایم.
برای بکارگیری منافع گرده‌افشانی زنبور، موضوع باید توسط کشاورزان و زنبورداران درک شود. در آمریکای شمالی محققان با استفاده از یک جلب کننده مصنوعی زنبورهای عسل و مطلوب ساختن گرده افشانی توسط زنبور عسل، موارد زیر را موجب شدند:
افزایش اندازه میوه گالبی معادل ۴۲۷-۱۶۲دلار آمریکایی در هر ایکر ( ۱۰۵۵-۴۰۰ دلار در یک هکتار) و در نتیجه بالابردن درآمد باغدار. ۱۴درصد افزایش در عملکرد انگور قرمزبا ۳۶۴ دلار آمریکا در هر ایکر یا ( ۸۸۰۴ دلار در هر هکتار) و افزایش درآمد زارع. ۷% افزایش عملکرد ( (blueberryبا ۳۹۹ دلار در هر ایکر (۹۸۶ دلار در هکتار) و افزایش درآمد.
اجاره کلنیهای زنبورعسل برای گرده افشانی تجاری یکی از عناصر حیاتی و مهم منابع زنبورداری در بعضی از کشورهای پیشرفته است. یک بررسی منطقه ای صنعت زنبورداری در شمال غربی آمریکا نشان داد که بیش از ۶۰% درآمد ناخالص سالیانه زنبورداران از طریق اجاره کلنی‌ها در سال ۱۹۹۸ و ۷۲% در سال ۱۹۹۵حاصل شده است.
تقاضا برای کلنیهای زنبور از دهه ۱۹۹۰ افزایش یافته و بازار مناسبی را برای زنبورداران فراهم کرده است. متوسط اجاره دریافتی به ازای هر کلنی از ۱۹/۲۵ دلار در سال ۱۹۹۲ به ۳۱/۵ دلار آمریکا در سال ۱۹۹۶رسید( ۶۴% افزایش). در همین دوره ۹۶-۹۲، متوسط درآمد سالیانه حاصل از اجاره کلنی با ۲۴۶ % افزایش از ۳۷/۹۹۳ دلار در سال ۱۹۹۲ به ۶۲۵/ ۱۳۱ دلار در سال ۱۹۹۶ بالغ شد.
در مورد درختان میوه یا میوه خشک، گرده افشانی می‌تواند آخرین شانس کشاورز برای افزایش عملکرد باشد. درجه و میزان گرده افشانی است که بیشترین تعداد ممکن میوه‌ها را تعیین می‌کند. کلیه ورودی‌ها پس از گرده افشانی، خواه تنظیم کننده‌های رشد، علف کش‌ها، قارچکشها یا حشره‌کش‌ها معمولاً برای افزایش عملکرد نیستند، بلکه از زیان جلوگیری می‌کنند.
به علت مزایای مطلوبیت عملکرد، گرده افشانی توسط زنبور می‌تواند نقش مهمی را در حفظ یک کشاورزی پایدار و سودمند با حداقل اختلال در محیط زیست ایفا کند. تغییر در عملیات کشاورزی که بطور قابل مالحظه میزان عملکرد را کاهش می‌دهد، این خطر را دارد که زمین بکر بیشتری را به زمین زراعی تبدیل کند تا کاهش عملکرد را جبران کند. بنابراین، گرده افشانی مناسب زنبور و مطلوبیت عملکرد محصول، بخشی از سیاست مدیریت محیطی سالم است.
در خاتمه ارزش اقتصادی گرده افشانی زنبورها فراتر از تولید کشاورزی است، زیرا زنبورها گیاهان غیر زراعی را نیز گرده افشانی می‌کنند. زنبورها بیش از ۱۶% ازگیاهان گل دار را در جهان گرده افشانی می‌کنند.
گرده افشانی زنبورها، گیاهان بومی و وارداتی را حفظ می‌کند که فرسایش را کنترل می‌کنند، محیط زندگی انسان را زیبا می‌کنند و ارزش دارایی‌ها را افزایش می‌دهند. زنبورها گیاهان بومی را گرده افشانی می‌کنند که غذای حیات وحش را تأمین می‌کنند که به عنوان اعضای اکوسیستم‌های طبیعی محلی، دارای ارزش ذاتی هستند.
منابع :
• احد صحراگرد، استاد حشره شناسی دانشگده کشاورزی گیلان
• Scot – 1995 - A guide to managing bees for crop pollination
• Knutson – 1990 – Economic impacts of reduced chemical use
• Burgett – 1999 – Bee Pollination Survey
