كيفيت ملكه زنبورعسل و تاثير آفات و بيماريهاي زنبورعسل بر آن

همانطور که همه میدانیم ملکه تنها عضو تخمگذار کندوی عسل هستش، و از اونجا که طول عمر کندو در طولانی مدت وابسته به توانایی تخمگذاری ملکه می باشد، سلامت ملکه از اهمیت بالایی برخوردار است. به طوری که، در موارد بسیار زیادی بیماری ملکه یا مرگ ملکه باعث از بین رفتن کندوی زنبور عسل می شود، مخصوصا در زمانهایی که بعد از مرگ ملکه، کندوی زنبور عسل شانسی برای تولید ملکه را نداشته باشد. در اکثر مطالعات انجام شده ملکه های نامرغوب یکی از مهمترین عوامل مشکل زا در زنبورداری هستند

بنابر این خیلی مهم است که همیشه کندوی زنبور عسل ملکه ای سالم و با کیفیتی داشته باشد که بخاطر توانائی مقدار فرمونهایی که ملکه تولید می کند و بدلیل تولید تعداد زیاد تخم سالم تضمین کننده بقای کندو باشد.

اگر چه بطور معمول ملکه بین 4-5 سال عمر می کند ولی در سالهای اخیر کاهش عمر ملکه به کمتر از یکسال به یکی از معضلات صنعت زنبورداری منجر شده است. به همین خاطر زنبورداران هر ساله مجبور به تعویض ملکه ها می شوند. اگر چه ملکه های جوان باعث زنده مانی و تولید بالاتر کندو می شوند ولی در عوض هزینه ای بر زنبور دار متحمل می کند.

چه ملکه هایی را باید ملکه های با کیفیت نامید و اصولا کیفیت ملکه به چه عواملی بستگی دارد. پتانسیل تعداد تخم تولیدی و کیفیت تخم ها، از عوامل تعین کننده کیفیت یک ملکه تعیین می شود. که بستگی به ژنتیک ملکه، شرایط تولیدی ملکه، موفقیت در جفتگیری و مدیریت زنبوردار به هنگام بلوغ دارد.

یک ملکه با کیفیت باید چه شرایطی بدنی خوبی داشته باشد، در این مورد ما شرایط بدنی را به دو * قسمت سایز بدن ملکه و * ارگان های تولید مثلی تقسیم می کنیم

سایز بدن ملکه : معمولا وزن بدن ملکه یکی از مشخصه های کیفیت برای ملکه محسوب می شود. این صفت معمولا در سه مقطع اندازه گیری می شود
*   وزن بدن در هنگام تولد
*   وزن بدن بعد از جفتگیری
*   وزن بعد از شروع به تولید تخم.

اغلب وزن بدن به هنگام تولد قابل اعتمادترین مشخصه برای تعیین ملکه های باکیفیت به حساب می اید. هر چند وزن هنگام تولد به فاکتورهای مختلفی از جمله ژنتیک پدر و مادری، سن لاروی که ملکه از ان پیوند خورده، فصل سال و کندوی پرستار بستگی دارد

معمولا ملکه های باکره تا هنگام جفتگیری وزن خود را از دست می دهند به طوری که ملکه های سنگین تر وزن بیشتری از ملکه های سبکتر از دست می دهند. مخصوصا ای کاهش وزن در 36 ساعت اولیه بعد از تولد بیشتر است. این کاهش وزن منطقی به نطر می رسد چرا که ملکه سبکتر مدت طولانی تری را به هنگام جفتگیری دارد و شانس جفتگیری موفقت امیزتری دارد.  ولی بعد از جفتگیری ملکه جوان شروع به افزایش وزن می کند تا به وزن بالاتر از زمان تولد برسد. که بیشتر این افزایش وزن مربوط به افزایش وزن تخمدانها می باشد.

وزن ملکه از جهات مختلفی مورد توجه پرورش دهندگان ملکه قرار گرفته، ملکه های بزرگتر عضلات بیشتری در قسمت سینه دارند که ای عضلات باعث موفقیت جفتگیری ملکه می شوند به طوری که ملکه قادر است زمان بیشتری را به هنگام جفتگیری سپری کند و با نر های بیشتری جفتگیری کند. همچنین ملکه های بزرگتر تخمدان های سنگینتر و بزرگتری دارند و قادر تخمگذاری تعداد بیشتر تخم در یک زمان مشخص می باشد. ملکه های بزرگ دارای اسپرماتیکای (محل ذخیره اسپرم) بزرگتری هستند و قادر به ذخیره اسپرم بیشتری نسبت به ملکه های دیگر هستند. به طور اخص ملکه های بزرگتر قادر به تولید فرمون بیشتری هستند و راحتتر توسط زنبور های کندو پذیرفته می شوند، حتی این ملکه ها قادرند کندوهای چند طبقه را مدیریت کنند

ارگانهای تولید مثلی ملکه ( تخمدانها و اسپرماتیکا ) از اهمیت زیادی در طول عمر و موفقیت ملکه زنبور عسل برخوردار هستند. به طور معمول اسپرم زنبوران نری که با ملکه جفتگیری کرده اند در اسپرماتیکای ملکه ذخیره می شوند. که در این بین تعداد اسپرمهای ذخیره شده و درصد اسپرمهای زنده ذخیره شده در اسپرماتیکا از اهمیت زیادی در ظرفیت تولیدی ملکه و طول عمر ملکه برخوردار هستند. به طوری که اگر ملکه در اثر کمبود اسپرم شروع به تخمگذاری زنبور نر بکند در اسرع وقت یا به توسط زنبوردار یا به توسط زنبورهای کارگر کندو حذف می شود.

به همین خاطر اندازه اسپرماتیکا از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که اسپرماتیکای بزرگتر قادر به ذخیره اسپرم بیشتری می باشد. این صفت مخصوصا در ملکه های مادر از اهمیت دو چندانی برخوردار است زیرا ملکه مادر گرانترین ملکه زنبورستان است و به مدت چندین سال برای تولید ملکه های نسل بعد در کندو نگهداری می شود.

اندازه اسپرماتیکا در ملکه وابسته به عوامل مختلفی از جمله شرایط پرورش ملکه و ژنتیک والدین  است. اندازه اسپرماتیکا به طور معکوسی به سن لارو پیوند زده شده برای تولید ملکه بستگی دارد به طوری که اگر از لاروهای پیرتر برای پیوند استفاده شود ملکه های کم کیفیت و یا بی کیفیتی با اسپرماتیکای کوچک متولد خواهد شد. با توجه به مطالعات انجام شده ملکه های پیوند زده شده از لاروهای جوان ( لارو روز سوم یا چهارم بعد از تخمگذاری ) دارای اسپرماتیکای بزرگتری هستند.

تخمدان ها در ملکه به مانند اسپرماتیکا در بقای ملکه اهمیت زیادی دارند. در یک ملکه تخمگذار با کیفیت تخمدان ها حجیم هستند و بیشترین فضای شکمی ملکه را اشغال می کنند. معمولا وزن تخمدان ها یکی از معیارهای مورد ارزیابی پتانسیل تولید مثلی ملکه است. تخمدان های ملکه های باکره کوچکتر و نیز از لحاظ مورفولوژی بسیار متفاوت تر از ملکه های تخمگذار می باشند به طوریکه تخمدان ملکه های تخمگذار 8 برابر تخمدانهای ملکه های باکره می باشند.

در ملکه های بارور اندازه تخمدان و باروری ملکه به طور مثبتی به هم وابسته اند هر چند تحت شرایط استرس یا بیماری تخمدان های ملکه بزرگ شده ولی تخمریزی کاهش می یابد. همانگونه که اندازه اسپرماتیکا تحت تاثیر سن لارو پیوند زده می باشد، اندازه تخمدان ها هم تحت تاثیر سن لارو پیوند زده شده و تغذیه لاروها می باشند.

تعداد جفتگیری :
خیلی زود بعد از تولد معمولا هفته اول یا دوم ملکه زنبور عسل طی یک یا چند پرواز اقدام به جفتگیری می کند. این جفتگیری معمولا در محل تجمع زنبوران نر ( Drone Congregation Area ) اتفاق می افتد. معمولا در محل تجمع زنبوران نر که بین ۵ تا ۲۵ متر از سطح زمین است چندین هزار زنبور نر بالغ از کندوهای موجود در منطقه در حال پرواز هستند. محل تجمع زنبوران نر تقریبا در یک شعاع ۵ کیلومتری از کندوی ملکه باکره قرار دارد که این فاصله از چندین جهت مورد توجه قرار دارد.

*  اول اینکه این فاصله باعث حضور کم زنبوران نر برادری ملکه می شود و از هم خونی زنبوران نسل بعد جلوگیری می کند البته به شرط اینکه کندوهای موجود در منطقه از لحاظ ژنتیکی قرابتی نداشته باشند.
*  دومین مسئله حضور زنبوران نر بیمار می باشد. که فاصله دور محل تجمع زنبوران نر تا دیگر کندوها باعث می شود زنبوران نر بیمار کمتری به این محل برسند و تعداد کمتر یا هیچ زنبور نر بیماری شانس جفتگیری با ملکه را نداشته باشد.

ملکه زنبور عسل از جمله گونه هایی است که با تعداد زیادی بین ۶ -۲۶ و به طور متوسط ۱۲-۱۴ زنبور نر جفتگیری می کند. این تعداد جفتگیری معایب و محاسنی دارد که بیشتر معایب آن متوجه خود ملکه است ولی محاسن تعداد زیاد جفتگیری متوجه کندو است. از جمله معایب این تعداد جفتگیری می توان به احتمال بیمار شدن ملکه در هنگام جفتگیری نام برد زیرا با هر بار جفتگیری احتمال جفتگیری با زنبور نر بیمار افزایش می یابد. همچنین در حین جفتگیری احتمال شکار شدن ملکه توسط شکارچیان زنبور وجود دارد

در طرف مقابل محاسن جفتگیری ملکه با تعداد زیاد زنبور نر باعث تنوع ژنتیکی بالای درون کندو، مقاومت بیشتر کندو به بیماری ها، قدرت حفظ تعادل درجه حرارت کندو، تعداد بیشتر اسپرم ذخیره شده در اسپرماتیکا، پذیرش بهتر ملکه و مورد توجه بودن ملکه در کندو است که همه باعث سازگاری بیشتر کلنی، رشد سریعتر و بالاتر و بقائ بیشتر کندو می شوند. بنابر این جفتگیری ملکه با تعداد بیشتر زنبور نر از جمله مواردی است که باعث افزایش کیفیت ملکه می شود.

موفقیت تلقیح :
طول عمر ملکه به طور جدا ناشدنی وابسته به تعداد کافی اسپرم های زنده ذخیره شده در اسپرماتیکای ملکه می باشد، زیرا به محض اینکه در نتيجه خالی شدن اسپرماتيكا از اسپرم ملکه شروع به نر ریزی در سلولهای زنبور گارگر کند، توسط زنبوردار با ملکه دیگر جایگزین می شود. معمولا حساسترین مرحله در ذخیره اسپرم مدت زمان کوتاهی بعد از جفتگیری یا تلقیح می باشد. و این زمانی است که ملکه بعد از جفتگیری با یک حجم ۱۰ تا ۲۰ میکرولیتر یا حدود 100 میلیون اسپرم در میانه یا انتهای اویدوکت به کندو بر می گردد. مقدار زیادی از این اسپرم دفع می شود و فقط ۳ الی ۵ درصد اسپرم هر زنبور نر قادر به حرکت به سمت اسپرماتیکای ملکه و ذخیره در انجا می شود.

تخمین تعداد اسپرم ذخیره شده در اسپرماتیکای ملکه از جمله مواردی است که مورد ارزیابی کیفیت تولید مثلی ملکه قرار می گیرد. ازمایشات پیشین نشان دادند ملکه هایی که کمتر از ۳ میلیون اسپرم ذخیره شده در اسپرماتیکا دارند جفتگیری ناکافی داشته اند و جزء ملکه های بی کیفیت قرار می گیرند. به طوریکه مطالعات مختلف نشان داده اند که ۱۳ الی ۱۹ درصد ملکه هایی که به صورت تجاری تولید می شوند یا جفتگیری نکرده اند یا با تعداد کمی نر جفتگیری کرده اند که در نتیجه تعداد اسپرم ذخیره شده در اسپرماتیکا کافی نمی باشد که از جمله موارد مشکل زا برای تولید کننده ملکه و خریدار محسوب می شوند.

پس به طور واضح مشخص است که تعداد ناکافی اسپرم ذخیره شده از جمله موارد منفی برای ملکه و کندو به حساب می اید. همچنین تعداد کلی و زنده مانی اسپرم های ذخیره شده بر اثر استرس های محیطی و سموم و سن ملکه کاهش پیدا می کنند.

قدرت زنده مانی اسپرم نیز از جمله پارامترهای موفقیت جفتگیری است که باید در سطح بالایی در هنگام جفتگیری و ذخیره اسپرم قرار گیرد. معمولا مرگ و میر اسپرم های ذخیره شده در ملکه های پیرتر بیشتر ملکه های جوان است. حتی در اینگونه ملکه ها ، نسبت به ملکه های جوانتر قدرت حرکت اسپرم از اسپرماتیکا به سمت تخم آهسته تر است.

قدرت زنده مانی اسپرم ذخیره شده شدیدا به درجه حرارت محیط هنگام فرستادن ملکه های تجاری به شهر های دیگر بستگی دارد. به طوریکه درجه حرارت های بالا یا پایین باعث کاهش زنده مانی اسپرم های ذخیره شده به شمار می آید که از جمله موارد مهم در از بین رفتن کندو می باشد.

؛؛  تا اینجا تقریبا مشخصات فردی یک ملکه با کیفیت توضیح داده شد و در ادامه مباحث مربوط به بیماریهای زنبور عسل و تاثیرات منفی هر یک بر ملکه زنبور عسل را توضیح خواهم داد.

به طور کلی اعتقاد بر این است که ملکه نسبت به دیگر زنبورهای داخل کندو مقاومت بیشتری نسبت به بیماریها دارد. زیرا زنبوران کارگر ملکه را تغذیه مینمایند و این زنبوران به طور پیوسته ملکه را تیمار می کنند، که هر دو این رفتارها به عنوان حائل فیزیکی و اجتماعی برای محافظت از ملکه محسوب می شوند زیرا به اعتقاد محققین زنبوران ملازم از سالم ترین زنبوران داخل کندو می باشند. علاوه بر دو رفتار بیان شده احتمالا خود ملکه نیز دارای سیستم ایمنی قوی تری نسبت به دیگر زنبوران کندو نیز می باشد.

ولی با همه این وجود اکثر عوامل بیماری زای داخل کندو از قبیل ویروسها، اکاراپیس وودی و نوزما نیز در بدن ملکه شناسائی شده اند. اگر چه مطالعات مختلف سطح الودگی پارازایت های مختلف را در بدن ملکه اندازه گیری کرده اند ولی متاسفانه مطالعات تحقیقاتی کمی اثرات منفی این عوامل بیماریزا را بر سلامت ملکه، کارائی و طول عمر ملکه مورد توجه قرار داده اند. و حتی مطالعات کمتری راه های انتقال این بیماری ها را به ملکه و از ملکه به نسل بعد انجام گرفته است.

با توجه به زنبور داری مدرن امروزی، ملکه نقش بسیار برجسته ای در انتقال بیماریها درون کندو و یا انتقال بیماری بازی می کند به طوری که ملکه های بیمار فروخته شده قادر به انتقال بیماری از زنبورستانی به زنبورستان دیگر یا از کشوری به کشور دیگر هستند. بنابر این کیفیت ملکه نیز تحت تاثیر بیماری ها قرار می گیرد ولی مهمتر از ان نقش ناقل بودن ملکه برای بیماری های مختلف نیز از مسائل مورد توجه در کیفیت ملکه نیز محسوب می شود.

اولین بیماری که توضیح آن ارائه خواد شد کنه وروا است. که از جمله جدی ترین مشکلات زنبورداری مدرن دنیا به جز استرالیا می باشد. این کنه به صورت جدی سلامت زنبوران را به دلایل زیر تحت تاثیر قرار می دهد: کنه وروا به عنوان ناقل چندین ویروس محسوب می شود به طوری که با مکیدن همولنف زنبور بیمار و جهش بر روی زنبور یا لارو دیگر قادر به انتقال موثر بیماری بین افراد یک کندو یا کندوهای مختلف یا زنبورستانهای مختلف می باشد.

همچنین کنه نقش میزبان بعضی از ویروسها را نیز به عهده داشته و این ویروس ها قادر به تکثیر در بدن کنه می باشند که در این مرحله تکثیر، احتمال انتخاب گونه ویروسی خطرناک تر اثبات شده است. الودگی به کنه وروا باعث سرکوب سیستم ایمنی ایمنی زنبور نیز می شود به طوری که زنبورهای الوده وزن کمتر، قدرت پرواز ضعیف تر و به عمر کوتاهتری دارند.

کندوهای الوده به وروا بدون درمان به شدت جمعیت خود را از دست داده در مدت  دو تا سه سال تلف می شوند. کنه وروا برخلاف تمایل به لارو و زنبوران نر تمایل کمی به ورود به شاخونهای ملکه یا سوار شدن بر ملکه دارد، هم به دلیل اینکه مدت بسته بودن شاخون ملکه فقط 8 تا 8.5 روز است و کنه در این مدت کوتاه قادر به تولید مثل نمی باشد.

همچنین ژله رویال موجود در شاخون حاوی اسید اوکتانوئیک می باشد  که عامل فرار کنه از شاخون به حساب می اید. بنابر این کنه از عوامل مستقیم تاثیر گذار بر لارو و شفیره ملکه محسوب نمی شود و بجز در مواردی که الودگی کندو به کنه بالا باشد و کندو خالی از لارو کارگر یا نر باشد ، کنه در شاخون ملکه دیده نمی شود.

همچنین کنه به طور معمول بر بدن ملکه بالغ دیده نمی شود زیرا زنبوران ملازم به طور پیوسته ملکه را تمیز می کنند، مگر اینکه کندو به شدت الوده باشد و زنبوران ملازم قادر به تمیز کردن نباشند.

کنه ممکن است به طور غیر مستقیم باعث بیمار شدن ملکه در دوران لاروی شود. به گونه ای که کندوهای پرستار الوده به کنه دارای سطح بالایی از ویروس تغییر شکل دهنده بالهای زنبور DWV می باشد که این ویروس قابل انتقال از غدد تولید کننده ژله رویال زنبور به خوراک لارو ملکه گردیده و باعث بیمار شده لارو ملکه می شود. همچنین کنه وروا باعث بیمار شدن زنبوران نر به ویروس DWV می شود که این زنبوران نر قادر به جفتگیری با ملکه بوده و قادر به انتقال ویروس از طریق جنسی به ملکه هستند که معمولا این گونه ملکه ها بیشتر از یک تابستان در کندو دوام نمی اورند.

ارائه کننده : مهندس اسماعیل غفوری