زنبورعسل و سموم كشاورزي

نقش زنبور عسل در گرده افشاني درختان و گياهان بر كسي پوشيده نيست و اكثر كشاورزان در فصل شكوفه دادن درختان و گياهان خود، مشتاق حضور زنبورها بر روي گلها بوده و از ديدن آنها خوشحال شده و شنيدن صداي زنبورها تداعي گر افزايش محصولات باغات و مزارع خواهد بود.
بررسي هاي مختلف نشان مي دهند كه زنبورها نقش مهمي در افزايش محصولات كشاورزي داشته و در صورت عدم وجود آنها، محصولات كشاورزي از نظر كميت و كيفيت افت زيادي نموده و اقتصاد كشاورزي با مشكل مواجه خواهد شد. بگونه اي كه در كشورهاي اروپائي و آمريكائي تحقيقات انجام گرفته نشان مي دهد كه سود حاصل از افزايش كميت و كيفيت محصولات كشاورزي گرده افشاني شده ساليانه ميلياردها دلار مي باشد. البته علاوه بر زنبورعسل ساير حشرات گرده افشان هم نقش زيادي در بهبود كميت و كيفيت محصولات كشاورزي دارند ولي با توجه به ميزان زياد زنبورعسل و امكان نگهداري و حمل و نقل آن به مزارع و باغات، نقش گرده افشاني آن بيشتر از ساير حشرات است.
علي رغم نقش بي بديل زنبورعسل در اقتصاد كشاورزي و اهميت آن در چرخه حيات، برخي مواقع اقدامات كشاورزان و حتي زنبورداران منجر به بروز عوارض ناگواري در كلني هاي زنبورعسل مي شود كه جبران آنها بسيار مشكل و چه بسا غير ممكن است. از اين اقدامات مي توان به انجام سمپاشي باغات و مزارع در فصل فعاليت زنبورعسل اشاره نمود كه هر ساله ميزان بسيار زيادي از جمعيت زنبوران عسل بسياري از مناطق دنيا را با خطر نابودي مواجه كرده و علاوه بر تلفاتي كه در كلني هاي زنبورعسل ايجاد  مي نمايند باعث آلودگي فرآورده هاي زنبورعسل با انواع سموم كشاورزي شده كه در مصرف كنندگان اين فرآورده ها مشكلات زيادي در پي خواهد داشت، لذا سمپاشي باغات و مزارع گرچه به منظور مبارزه با آفات مزارع صورت مي گيرد ولي ناخواسته ميزان بسيار زيادي از حشرات گرده افشان از جمله زنبورعسل را نابود كرده و تهديد مهمي براي جمعيت اين حشرات است. بطوريكه در چند سال اخير در بسياري از كشورها از جمله ايران تلفات نسبتاً شديدي در زنبوران بالغ كلني ها اتفاق مي افتد كه تا بحال عامل مشخصي براي آن جداسازي نشده است ولي عوامل مختلفي از جمله پاتوژنها و عوامل محيطي بويژه سموم كشاورزي را در ايجاد آن دخيل مي دانند چرا كه ذكر شده كه سموم كشاورزي با ذخيره در داخل محتويات كندوها مي تواند منجر به مسموميت مزمن و تلفات وسيع در زنبورستانها گردد. 
در نتيجه تا آنجا كه ميسر است بايستي با استفاده از امكانات موجود و روشهاي مختلف اقدام به روشنگري باغداران و كشاورزان و توليد كنندگان سموم كشاورزي نموده تا از توليد و مصرف سموم خطرناك براي حشرات گرده افشان بخصوص زنبورعسل پرهيز گردد. در اين نوشته به خطرات ناشي از استفاده از سموم كشاورزي و راههاي كاهش آنها اشاره خواهد شد. اميد است كه با رعايت اين نكات و بهره گيري از دستاورد محققين و متخصصين ساير كشورها اقدامات مناسب در جهت حفظ جمعيت زنبورعسل كشور در برابر چنين خطراتي صورت گيرد.

مسموميت زنبورعسل با حشره كش ها : 
مسمومیت زنبور عسل با حشره کشها تبدیل به یک تهدید مهم شده و برخی مواقع باعث تلفات شدیدی می گردد که ممکن است با بسياري از بیماریهای عفونی در زنبوران بالغ و لاروها اشتباه گردند. خوشبختانه اکثر کارخانجات و مصرف کنندگان حشره کشها متوجه خطرات آنها برای حشرات مفید شده اند و تلاشهای فزاینده ای جهت توسعه حشره کشهائی انتخابی، از نظر خواص شیمیائی و روش استفاده، صورت گرفته است.
در بررسيهاي انجام گرفته مشخص شده كه سمومي كه حداكثر تا 8 ساعت ماندگاري روي گياهان را داشته باشند براي زنبوران عسل بسيار خطرناك اند، لذا هر چقدر سم زودتر از روي گلها حذف شود به همان ميزان براي زنبورها سالمتر است.
 
حشره كش هائي كه براي زنبوران عسل سمي بوده و باعث مرگ آنها مي شوند در خانواده هاي زير قرار مي گيرند :
1- ارگانوفسفاتها Organophosphates( از جمله آسفات acephate، متيل- آزيفوس azinphos-methyl ، كلرپيريفوس chlorpyrifos ، ديازينون diazinon، ديامتوآت dimethoate، مالاتيونmalathion، متاميدوفوس methamidophos و متيل پاراتيون methyl parathion)
2- ان-متيل كارباماتها N-methyl carbamates  از جمله كارباريل carbaryl  و كاربوفوران carbofuran
3- نئونيكوتينوئيدها Neonicotinoids از جمله كلوتيانيدين clothianidin ، ايميداكلوپريد imidacloprid  و تيامتوكزام thiamethoxam

راههاي آلودگي زنبورعسل با سموم :
زنبورعسل از راههاي مختلف از جمله راه خوراكي، تماسي و تنفسي با انواع سموم آلوده مي شود كه مهمترين راه آلودگي مسير تنفسي و خوراكي است. زنبورها در حين پرواز و چراگري روي درختان و گياهان، از راه تنفسي آلوده شده و بر اساس مكانيسم اثر سموم، دچارمسموميت مي گردند. در راه خوراكي زنبورها در حين جمع آوري شهد گياهان سمپاشي شده دچار مسموميت شده يا اينكه موقع برگشت به كلني و ذخيره سازي شهد در داخل سلولهاي مومي، در حين مصرف عسل ذخيره شده دچار مسموميت مي گردند كه اين نوع مسموميت امكان دارد مدتها بعد از سمپاشي گياهان و درختان باشد و بيشتر در لاروها اتفاق مي افتد و با علائم ساير بيماريهاي زنبورعسل اشتباه مي گردد.

علائم مسموميت زنبورعسل با سموم كشاورزي :
1- مشاهده حالت تهاجمي در زنبورها، بگونه اي كه زنبورها نسبت به حالت عادي خودشان دچار تهيج و عصبانيت شده و رفتار تهاجمي از خود نشان مي دهند (ناشي از اكثر حشره كشها).
2-فقدان زنبوران چراگر بر روي گياهان واجد شكوفه در حالي كه اين گياهان براي زنبورها جذابيت بالائي داشته و در حالت عادي زنبورهاي زيادي روي آنها فعاليت دارند (ناشي از اكثر حشره كشها).
3-علائمي از جمله گيجي و بي هوشي، فلجي و حركات نامنظم، تلوتلوخوردن و حركات سريع در زنبوران بالغ و چرخيدن آنها بر روي پشت مشاهده مي شود ( ناشي از سموم ارگانوفسفات و ارگانوكلرين).
4-مشاهده برگشت (قي) محتويات كيسه عسل بر روي ضمائم دهان و بيرون آمدن زبان(خرطوم) (ناشي از سموم ارگانوفسفات و پيرتروئيد).
5-مشاهده رقصهاي دسته جمعي غير طبيعي، نزاع و درگيري و آشفتگي در مدخل كندو ( ناشي از سموم ارگانوفسفات).
6-مشاهده زنبوراني كه بر روي زمين مي خزند و قادر به پرواز نيستند. فعاليت زنبورها بسيار كند شده و به نظر مي رسد كه چائيده اند. ( ناشي از سم كارباريل).
7-عدم رشد مناسب نوزادان بدون اينكه زنبوران بالغ درگير باشند (ناشي از سموم كاپتان، اپروديون نوالورون و اسپيروديكلروفن).
8-مشاهده تلفات در لارو و شفيره و زنبوران تازه متولد شده و رفتار غير طبيعي زنبورملكه، از جمله تخمگذاري بسيار نامرتب در سطح شانها ( ناشي از سموم كارباريل و متيل پاراتيون).
9-برخي از كلني ها ملكه هايشان را از دست مي دهند ( ناشي از سموم آسفات، كارباريل، مالاتيون و متيل پاراتيون).
10-رشد ضعيف ملكه( در كلني هاي پرورش ملكه) بدون درگيري زنبوران بالغ ( ناشي از سم كومافوس).

 روشهاي كاهش خطرات مسموميت زنبوران عسل :
در مبارزه با مسموميتهاي شيميائي زنبورعسل اكثر اقدامات پيشگيرانه بوده و در صورت مواجه با مسموميت كار خاصي انجام نخواهد گرفت چرا كه فاصله بين مسموميت و بروز علائم و تلفات بسيار كوتاه بوده و در عرض چند ساعت تلفات زيادي در زنبورستان اتفاق مي افتد. در نتيجه تمام اقدامات لازم براي جلوگيري از مواجه با مسموميت، هماهنگي و همكاري بين كشاورزان و زنبورداران است. زنبورداران بايد قبل از استقرار كندوهايشان در باغات و مزارع برنامه هاي سمپاشي كشاورزان را اخذ نموده و بر اساس آن اقدام به برنامه ريزي براي استقرار، كوچ و يا اتخاذ تدابير پيشگيرانه نمايند. كشاورزان هم در صورت مشاهده زنبورستاني در مجاورت مزارعشان برنامه سمپاشي خود را به اطلاع زنبوردار رسانيده و او را در جريان ميزان سميت سموم مورد استفاده قرار داده تا زنبوردار اقدامات پيشگيرانه خود را انجام دهد. البته زنبورداران و كشاورزان بايد توجه نمايند كه مسموميت زنبوران عسل تنها رويه اي از خطرات ناشي از سموم كشاورزي است رويه ديگر آن آلودگي محصولات كندو به سمومي است كه عوارضي را در مصرف كنندگان اين محصولات ايجاد مي كنند. بطوريكه گاهي سمي براي زنبوران عسل چندان خطرناك نيست ولي زماني كه در داخل عسل و گرده گل به حالت تجمعي ذخيره مي شود عوارض ناخواسته اي را در مصرف كنندگان بوجود خواهد آورد، لذا زنبورداران تنها نبايد به جنبه سمي يا غير سمي بودن سموم براي زنبورانشان اكتفا كرده و از ميزان سميت اين مواد براي مصرف كنندگان محصولات زنبورعسل غفلت نموده و عوارض آنها را ناديده گيرند. با اينحال جهت برخورد صحيح و اتخاذ تدابير مناسب در زمان سمپاشي مزارع و باغات بايد به نكات زير توجه شود:

 آنچه كه بايد كشاورزان انجام دهند  :
1- همواره از سموم واجد برچسب شركت سازنده معتبر استفاده نمائيد.
2-  از حشره كشهائي كه ماندگاري زيادي روي گلها دارند استفاده نكنيد.
3- از حشره كشهاي كم خطر براي زنبوران عسل استفاده نمائيد.
4- در مواقعي كه كاهش دماي هوا يا نشستن شبنم زياد روي گياهان در شب پيش بيني مي شود، عمل سمپاشي را انجام ندهيد چرا كه در اين مواقع ماندگاري سموم و خطر مسموميت زنبورها دو برابر حالت عادي است.
5- استفاده زميني سموم كم خطرتر از روشهاي هوائي است چرا كه ذرات شناور كمتري ايجاد شده و مساحت كمتري هم سمپاشي خواهد شد.
6- از سمومي كه زمان ماندگاري 4 تا 8 ساعت دارند در پايان روز، زماني كه زنبورها از چرا برگشته اند، و هنگام نيمه شب استفاده كنيد. سمومي كه ماندگاري كوتاه تري دارند را در حد فاصل غروب و صبح زود بكار ببريد. زنبورها معمولاً از ساعت 7 صبح تا 8  بعد از ظهر داراي فعاليت چراگري مي باشند. استفاده از سموم در ساعات پاياني روز كم خطرتر از ساعات اوليه روز است.
7- كم خطرترين فرمولاسيون سموم را انتخاب نمائيد.  فرمولاسيون دانه اي براي زنبورها كم خطرتر  است. چرا كه اين سموم در سطح خاك استفاده شده و دانه هاي آنها بزرگتر از آن است كه توسط زنبورها برداشت شوند. با اين حال حشره كشهاي سيستميك كه بصورت دانه اي استفاده مي شوند امكان دارد در داخل گرده ها وجود داشته و زنبورها را تحت تأثير قرار دهند.
8- معمولاً فرمولاسيون مايع سالمتر از پودرهاي مرطوب شونده اند، چرا كه پودرها نسبت به مايعات مدت زمان بيشتري در مزرعه سمي خواهند ماند.
9- فرمولاسيون پودري(گرد پاشي) و ميكروكپسولي شده براي زنبورها بسيار خطرناكند چراكه اين مواد از نظر اندازه بسيار شبيه به دانه هاي گرده بوده و براحتي به موهاي زنبور چسبيده و بداخل كندو آورده شده و نوزادان و ملكه ها را تحت تأثير قرار مي دهند.
10- قبل از اينكه از سموم با مدت زمان ماندگاري بيش از 8 ساعت استفاده كنيد از زنبورداران بخواهيد كه زنبورهايشان را به مدت چند روز  از آن محوطه دور كرده و بعد از كاهش خطرات به آنجا برگردند.

آنچه كه بايد زنبورداران در حين سمپاشي باغات و مزارع انجام دهند :
1- كلني هاي بدون كد و مشخصات را در نزديكي مزارع و باغات رها نكنيد. مشخصات، آدرس و شماره تلفن صاحب كلني ها را به باغداران ارائه دهيد.
2- كمتر از 48 الي 72 ساعت بعد از سمپاشي مزارع با سموم بسيار خطرناك براي زنبوران عسل، به مزارع برنگرديد. 50 تا 90 درصد از زنبورها در عرض 24 ساعت بعد از سمپاشي ها تلف مي شوند. برخي از سموم از جمله كلرپيريفوس و تيامتوگزام مدت ماندگاري بيشتري دارند.
3- كلني ها را حداقل 5 كيلومتر از مناطقي كه با سموم خطرناك براي زنبورها سمپاشي شده اند دور كنيد.
4- كلني ها را بيشتر در مكانهاي مرتفع قرار دهيد تا در مكانهاي پست و گود. حشره كشها به مناطق پست فرود آمده و با بادهاي صبحگاهي به جريان در خواهند آمد. شرايط وارونگي محيط هم خطر را بطور ويژه اي افزايش مي دهد.
5- شب قبل از سمپاشي با حشره كش خطرناك، كلني ها را با يك گوني مرطوب  بپوشانيد. اين پوششها را به مدت 2 الي 3 روز  مرطوب نگهداريد تا زنبورها را از خطرات داخلي محافظت نمايد.

رعايت این موضوعات بیش از قوانین و مقررات، نیازمند روابط مستحکم و صمیمی زنبورداران و کشاورزان است. در صورت عدم هماهنگي و همكاري بين زنبوردار و كشاورز اقدامات فوق نتيجه چنداني در پي نخواهند داشت. البته مهمتر از همه، رعايت اصول سلامتي در توليد و مصرف سموم كشاورزي توسط كارخانجات توليد سموم كشاورزي است كه علاوه بر انتخاب سالمترين نوع مواد، كشاورزان و زنبورداران را در جريان ميزان سميت و نحوه پيشگيري از عوارض مواد توليد شده قرار داده و زمان ماندگاري آنها را بر روي گياهان مشخص كرده تا زنبورداران زمان پرهيز از حضور در باغات سمپاشي شده را رعايت نمايند.
نكته پاياني اينكه سازمانهاي آموزشي و ترويجي بايد با استفاده از وسايل ارتباط جمعي و برگزاري دوره هاي آموزشي، باغداران و زنبورداران را با نحوه صحيح مصرف سموم كشاورزي و برخورد با مسموميت زنبوران عسل آشنا نموده و از تلفات بيش از حد در زنبورستانها جلوگيري به عمل آورند. از سوي ديگر شركتهاي بيمه و سازمانهاي حمايتي كلني هاي زنبورعسل را در مقابل حوادثي از جمله مسموميت با سموم كشاورزي و حوادث غير مترقبه بيمه نموده و زنبورداران را در جبران خسارتهاي وارده مورد حمايت قرار دهند.

 ارائه کننده : دكتر مصطفي مرادي